Σε ένα πολύ κοντινό μέλλον, μια επανάσταση έχει ξεσπάσει στο Μεξικό και στη Νέα Υόρκη και η Εθνική Επιτροπή των Ανεξάρτητων Επαναστατικών Οργανώσεων βάζει μπρος το πρώτο μέρος του σχεδίου για ένοπλη σύρραξη με το Κράτος. Έχει γίνει πλέον αντιληπτό ότι ο το κράτος είναι ο απόλυτος εχθρός και ότι η εξουσία πρέπει να δοθεί στο λαό. Η επαναστατική επιτροπή αρχίζει να οργανώνει τον τρόπο με τον οποίο θα διεξαχθεί ο ανταρτοπόλεμος στις πόλεις με σκοπό την ανατροπή του καταπιεστικού καθεστώτος. Γίνονται πολλές συζητήσεις και συνεδριάσεις για τις δράσεις της ομάδας. Σύντομα, γίνονται καταλήψεις σπιτιών, έφοδοι σε φυλακές, όπου κρατούνται στελέχη και σύντροφοι των επαναστατών, σαμποτάρεται ένα εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, απάγονται στρατιωτικοί κλπ. Η επαναστατική ομάδα γυρίζει αγωνιστικές ταινίες και στήνει παράνομο ραδιοφωνικό σταθμό. Παρά τις απώλειες της είναι αποφασισμένη να συνεχίσει τον ένοπλο αγώνα, ώσπου και «ο τελευταίος γραφειοκράτης να πνιγεί στο αίμα του τελευταίου καπιταλιστή» και να λιώσει ο πάγος.

Του γνήσιου εκπροσώπου του αμερικανικού σινεμά της αμφισβήτησης ROBERT KRAMER.

Στο ύφος του «Alphaville», του «1984» και του «Punishment Park» από τον ανεξάρτητο αμερικανικό κινηματογράφο.

«Θέλουμε να κάνουμε ταινίες που να ταράσσουν, να κλονίζουν αντιλήψεις, να απειλούν, να μην είναι εμπορικές, αλλά, αντίθετα, να εκρήγνυνται σαν χειροβομβίδες στα πρόσωπα των ανθρώπων ή να ανοίγουν τα μυαλά σαν έναν καλό ανοιχτήρι κονσέρβας»
ROBERT KRAMER

Πρέπει να ανατρέψουμε το παρόν σε κάθε του μορφή και να χτίσουμε το μέλλον!

ΟΛΗ Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΣΤΟ ΛΑΟ

«Η ανθρωπότητα δεν θα είναι ευτυχισμένη, παρά μόνο μέχρι ο τελευταίος γραφειοκράτης να πνιγεί στο αίμα του τελευταίου καπιταλιστή»

Η πιο μυθική πολιτική ταινία του αμερικανικού κινηματογράφου

«Έξοχο ιδεολογικό θρίλερ»
time out

Ένας ανταρτοπόλεμος στις αστικές πόλεις της Αμερικής είναι έτοιμος να ξεσπάσει!


Η ΤΑΙΝΙΑ

Μια στις τόσες έρχεται μια ταινία που είναι διαφορετική, από μια εποχή που το σινεμά δεν ήταν μόνο κατά κόρον «ψυχαγωγία», και όπου ίσχυε πιο έντονα η ιδέα ότι το σινεμά μπορεί να μας βοηθήσει να ζήσουμε καλά, να μας βοηθήσει να αλλάξουμε τον κόσμο. Το κατόρθωμα αυτής της ταινίας είναι ότι πραγματικά δίνει την αίσθηση ότι πρόκειται για μια αληθινή επανάσταση στην Αμερική, η οποία καταγράφεται ως ντοκιμαντέρ, μια επανάσταση που στην πραγματικότητα δεν συνέβη ποτέ. Η ταινία είναι φαντασίας αλλά αυτό δεν φαίνεται μέσα από εφέ. Απλώς δείχνει ως πραγματικότητα ένα υποθετικό σενάριο, με σκοπό να το κάνει σύντομα και πραγματικότητα. Η ιστορία διαδραματίζεται σε μια Αμερική των τελών του ’60, που θυμίζει λίγο «1984» του Τζορτζ Όργουελ αλλά και το δοκιμιακό πείραμα του Πίτερ Ουάτκινς «Punishment Park» ενώ πάνω απ’ όλα η ταινία έχει παρομοιαστεί με το «Alphaville» του Γκοντάρ. Ο ίδιος ο Γκοντάρ άλλωστε είχε εκδηλώσει το θαυμασμό του για την ταινία του Κράμερ, καθώς ο «ΠΑΓΟΣ» ανήκει στο ίδια ατμόσφαιρα επαναστατικής μορφής κινηματογράφου και επαναστατικού περιεχομένου.
Στο φιλμ, μια ομάδα νεαρών επαναστατών προετοιμάζεται για μια σειρά βίαιων πράξεων ενάντια στην καταπιεστική κυβέρνηση. Η κυβέρνηση ελέγχει τα μίντια, οπότε όλες οι προηγούμενες πράξεις των επαναστατών είχαν παρουσιαστεί από τα ΜΜΕ ως έργο τρελών ή ως βιομηχανικά ατυχήματα. Αυτή τη φορά όμως, οι επαναστάτες θέλουν να πλησιάσουν όσο περισσότερο κόσμο γίνεται, ώστε να μάθει η σιωπηλή πλειοψηφία ότι υπάρχουν και άνθρωποι που μοιράζονται τις ανησυχίες τους σχετικά με την κοινωνία και ότι είναι πρόθυμοι να δράσουν εκ μέρους τους. Η ταινία λοιπόν ακολουθεί μερικούς από αυτούς τους ηγέτες, καθώς προσπαθούν να πείσουν τις διάφορες τοπικές και εθνικές αντιστασιακές ομάδες να ακολουθήσουν αυτό το σχέδιο. Και όλα αυτά συμβαίνουν την πόλη της Νέας Υόρκης!
Ενώ κανείς δεν θα είχε ίσως τα κότσια να κάνει μια τέτοια ταινία σήμερα, πριν από 30 χρόνια, ο σκηνοθέτης Ρόμπερτ Κράμερ έφτιαξε ένα ασπρόμαυρο underground έπος, το οποίο όχι μόνο καταδικάζει την κυβέρνηση αλλά και περιγράφει τις πιθανές ενέργειες που θα έκανε ένα επαναστατικό κίνημα!
Χρηματοδοτημένη από το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου, ο «ΠΑΓΟΣ» είναι ένα ανατρεπτικό «διαμάντι», που φωνάζει «τώρα είναι η ώρα να πάρουμε τα όπλα ενάντια στο κράτος!». Ο Κράμερ, ένας από τους πιο πολιτικοποιημένους ανεξάρτητους σκηνοθέτες της Αμερικής, φυσικά, λόγω της αντίδρασής του στο αμερικανικό κατεστημένο, ήταν ελάχιστα γνωστός στην Αμερική, αλλά ευτυχώς βρήκε μεγαλύτερη απήχηση στην Ευρώπη και ειδικότερα στη Γαλλία. Παρ’ όλα αυτά, η ταινία είχε προβληθεί στην Αμερική. Σήμερα, είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι τέτοια, βαριά σε πολιτικά μηνύματα, ριζοσπαστικά φιλμ όπως αυτό, όχι μόνο έβρισκαν διανομή στην Αμερική αλλά παίζονταν ευρέως σε σινεφίλ αίθουσες.
Έχοντας γυριστεί σε διάφορα σημεία σε όλη τη Νέα Υόρκη, σε πραγματικά τοπία (που περιλαμβάνουν αυθεντικά διαμερίσματα, αεροδρόμια, τον κεντρικό ταχυδρομείο της πόλης, και άλλα πολλά), ο «ΠΑΓΟΣ» αποκτά ένα ωμό, καυστικό ντοκιμαντερίστικο στυλ. Το καστ των ερασιτεχνών ηθοποιών βοηθά επίσης στην αληθοφάνεια. Με τα γυρίσματα σε αληθινά τοπία και το τολμηρό σινεμά-βεριτέ στυλ, η ταινία έχει πράγματι ομοιότητες με το “Alphaville”. Μάλιστα ο γνωστός κριτικός από τη Chicago Reader, Jonathan Rosenbaum, έγραψε σχετικά: «Μια από τις πιο δυνατές “underground” ταινίες του ανεξάρτητου Αμερικανού σκηνοθέτη, Ρόμπερτ Κράμερ, και μάλλον η καλύτερή του, που την γύρισε στη Νέα Υόρκη πριν εγκατασταθεί στο Παρίσι. Αυτό το δυνατό και σκοτεινό θρίλερ επιστημονικής φαντασίας για αντάρτες της ριζοσπαστικής αριστεράς, που έχει γυριστεί σαν ένα ακατέργαστο, μαυρόασπρο ντοκιμαντέρ, δίνει μια επική αίσθηση. (όπως και πολλές πολιτικοποιημένες καλλιτεχνικές ταινίες εκείνης της εποχής, ξεκινώντας με το Alphaville και συμπεριλαμβανομένου ακόμα και του THX 1138, η δράση τοποθετείται στο μέλλον, κυρίως ως τέχνασμα για κριτική του παρόντος.) Το κλίμα είναι εφιαλτικό και συχνά βίαιο, αλλά οι συμπεριφοριστικές παρατηρήσεις και κάποια τρυφερότητα που δείχνει η ταινία ενίοτε, θυμίζουν τις πρώτες ταινίες του Κασσαβέτη. Η ταινία είναι ένα δριμύ, ανησυχητικό μάθημα ιστορίας, ένα απελπισμένο μήνυμα στο μπουκάλι.»
Πράγματι, είναι μια πρωτοποριακή δουλειά που θολώνει τα όρια ανάμεσα στο ρεαλιστικό και φανταστικό, η οποία χαιρετίστηκε από τον κριτικό της Village Voice, Τζόνας Μέκας, ως «η αυθεντικότερη και σημαντικότερη αμερικανική αφηγηματική ταινία» των τελών της δεκαετίας του ’60.
Η ταινία προσπαθεί ν' αρθρώσει τον πολιτικό της λόγο με καθαρά κινηματογραφικά εκφραστικά μέσα, γι' αυτό και αποτελεί μόνιμο σημείο αναφοράς των θεωριών περί «υλιστικού» ή «αποδιαρθρωτικού» κινηματογράφου που άκμασαν στα μέσα της δεκαετίας του '70. Αν ο χώρος on (το εντός πεδίου) είναι πάντα ο χώρος δράσης της ομάδας, ο χώρος off (το εκτός πεδίου) είναι το πεδίο του αστυνομικού κράτους και των αμέτοχων θεατών. Από το χώρο off η αστυνομία κυκλώνει και απειλεί ουσιαστικά την ίδια την ιστορία που αφηγείται ο Κράμερ και η ομάδα του, αφού το σενάριο της ταινίας είναι η άποψη των επαναστατών: μια περίληψη του κόσμου που γράφεται απ' αυτούς - εξ’ ου και οι αφορισμοί που βλέπουμε υπό μορφή διάτιτλων. Αυτός είναι ένας τρόπος για να γίνει μια πραγματικά πολιτική ταινία. Εξοστρακίζοντας το λόγο του «εχθρού» από την ιστορία που αφηγείται, η ταινία απαντά με βία στη βία.
«Αυτό δεν είναι μια σωστή εικόνα. Είναι απλώς μια εικόνα», λέει ο Γκοντάρ, που ήταν ένας απ' τους θαυμαστές του Πάγου. Οτιδήποτε εμφανίζεται στο πανί χάνει κάθε πειστικότητα και οι επαναστάτες συχνά έχουν αμφιβολίες για τον αντίκτυπο της δράσης τους. Το κλίμα αβεβαιότητας επιτείνουν τα γεγονότα της προσωπικής ζωής των μελών της οργάνωσης. Η άμορφη ζωή, η κοχλάζουσα πραγματικότητα (π.χ. οι σεξουαλικές σχέσεις μέσα στη ομάδα) δεν μπαίνει εύκολα στην υπηρεσία ενός σκοπού (του επαναστατικού). Το χάος πολύ δύσκολα μετατρέπεται σε μια ιστορία με νόημα, όπως είναι μια πολιτική αφήγηση. Όλη αυτή η δράση είναι πραγματική ή βρίσκεται μονάχα στα κεφάλια των μελών της ομάδας, που απομονωμένα από το άβουλο πλήθος, ζουν μια κατάσταση ενθουσιασμού, όπου ο ένας συντηρεί το όραμα του άλλου σ' ένα φαύλο κύκλο; Όλη αυτή η κινητικότητα της κάμερας αντιπροσωπεύει κάτι υπαρκτό ή μήπως στον Πάγο η θερμοκρασία βρίσκεται στο Απόλυτο Μηδέν;
Γεννημένος στη Νέα Υόρκη το 1939, ο Ρόμπερτ Κράμερ ήταν ένας από τους πιο γνήσιους σκηνοθέτες του αμερικανικού underground σινεμά. Αυτός ο αυστηρός ερημίτης, ο βάρδος της αντι-κουλτούρας, είχε δουλέψει στο περιθώριο στην πατρίδα του, κυρίως της ακτιβιστικής δράσης του. Το 1967 είχε ιδρύσει τη Newsreel, μια μαχητική κινηματογραφική εταιρεία, που ήταν από τις πρώτες που έκαναν ταινίες για τον πόλεμο του Βιετνάμ και τον αντίκτυπό του στην Αμερική. Όντας πια «αυτοεξόριστος» στη Γαλλία στα τέλη της δεκαετίας του’70, είχε πει «Νιώθω σαν αρειανός» σχετικά με το πώς του συμπεριφέρονταν στην πατρίδα του. Πέρασε δύσκολα σε Αμερική και Ευρώπη: «Ήμουν ταπί. Χρειάστηκε να δουλέψω ως φορτηγατζής για ένα χρόνο. Αναρωτήθηκα πού πάει η ζωή μου. Και τότε, το Γαλλικό Εθνικό Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Τεχνών προσφέρθηκε να χρηματοδοτήσει μια ταινία μου.» Ήταν πράγματι ένας αυθεντικός δημιουργός, που δεν πρόδιδε τις ιδέες του και έζησε με αυτές μέχρι το τέλος. Ο «ΠΑΓΟΣ», το αριστούργημά του, το αποδεικνύει περισσότερο από ποτέ…


ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΡΑΦΑΗΛΙΔΗ ΓΙΑ ΤΟΝ «ΠΑΓΟ»:

«To 1970, όλοι οι «καλά ενημερωμένοι» για τη μεθοδολογία και την αισθητική του επαναστατικού κινηματογράφου, το «σινεμά ντιρέκτ» και το σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στο «σημαινόμενο» και το «σημαίνον», μιλούσαν για τον Πάγο του νεαρού Αμερικανού Ρόμπερτ Κράμερ, τρίτο μέρος μιας πολιτικής τριλογίας που έβαζε και έκρινε το πρόβλημα της εξέγερσης και της επανάστασης στις ΗΠΑ.
Τούτες οι ατέλειωτες συζητήσεις για έναν «επαναστατικό κινηματογράφο» έχουν καταλαγιάσει πια και τείνουν να συνοψιστούν στο απλό και γνωστό από πολύ παλιά συμπέρασμα πως η «επαναστατική» μορφή δε γεννάει κατ' ανάγκην κι ένα επαναστατικό περιεχόμενο και πως το επαναστατικό περιεχόμενο μπορεί να πάρει μια οποιαδήποτε μη «επαναστατική» μορφή. Αυτό που έχει σημασία, σε τελική ανάλυση, είναι η ικανότητα του κινηματογραφιστή να στοχάζεται πολιτικά, δηλαδή να είναι ον σαφώς πολιτικοποιημένο και με ξεκαθαρισμένες απόψεις.
Ο Ρόμπερτ Κράμερ είναι, ίσως, μοναδική περίπτωση επαναστάτη-μαρξιστή κινηματογραφιστή, που κατάφερε να ξεπεράσει, όπως έδειξε ο χρόνος, τη μόδα των μορφικών «επαναστατικών αναζητήσεων» και να κάνει έργο με διάρκεια. Κι αυτό ίσως χάρις στις πεντακάθαρες απόψεις του για την τακτική και τη στρατηγική της επανάστασης — που ωστόσο σ' αυτή την ταινία βαίνουν κατά συμπερασμόν, μέσα από μια προσεκτική κριτική των τεκταινομένων. Και σ' ετούτο ακριβώς συνίσταται ο ουσιαστικός μοντερνισμός της: σε υποχρεώνει οπωσδήποτε να στοχαστείς. Άλλωστε, ο ίδιος ο Κράμερ θεωρεί αναγκαίο το διάλογο μεταξύ των θεατών στο τέλος της προβολής, προκειμένου να λειτουργήσει σωστά η ταινία του.
Ένας άλλος, πολύ ουσιαστικότερος μοντερνισμός, έγκειται στο σαφέστατο διαχωρισμό μεταξύ Ιστορίας και ιδεολογίας: η αντιμετώπιση της πρώτης ως καταφάνερου μύθου και η αποκλειστική συγκέντρωση της προσοχής πάνω στη δεύτερη.
Η ταινία περιγράφει με τη μέθοδο και τους τρόπους του «σινεμά-ντιρέκτ» (κάμερα και μαγνητόφωνο κρατημένα στο χέρι και άκρως ευέλικτα, διαρκές ηχητικό φόντο, κατάργηση της υποκριτικής, περιφρόνηση της τεχνικής και αισθητικής τελειότητας και, κυρίως, βαθιά διείσδυση του κινηματογραφιστή στον περιγραφόμενο χώρο), μια φανταστική εξέγερση στις ΗΠΑ, στην οποία οι εξεγερμένοι είναι οι παντός είδους δυσαρεστημένοι και οι «περιθωριακοί». (Οι παραδοσιακές προλεταριακές ομάδες απουσιάζουν εντελώς.) Το στόρι περιορίζεται σε μια λεπτομερειακή περιγραφή της προετοιμασίας και σε μια «πρόβα» σε «επίπεδο γειτονιάς» πριν από την προγραμματισμένη για την άνοιξη γενική επίθεση, σε πανεθνική κλίμακα για την κατάληψη της εξουσίας. (Το σενάριο είναι δομημένο σε μια πολύ γρήγορη διαδοχή σύντομων σκηνών, οι περισσότερες από τις οποίες δεν είναι παρά πλαν σεκάνς, ενώ η εννοιολογική σύνδεση τους είναι πάρα πολύ χαλαρή — κι εδώ πρέπει να εντοπιστεί ένας ακόμα «αποστασιοποιητικός» μοντερνισμός του Κράμερ.)
Είναι φανερό πως μια τέτοια μυθοπλασία ούτε την ιστορία υπηρετεί ούτε «πλάνο δράσης» για το μέλλον προτείνει, όπως γράφτηκε κατά κόρον. Είναι απλά και καθαρά μια δουλειά πάνω στην ιδεολογία, συγκεκριμένα μια κατάδειξη της Ιστορίας όχι ως μιας σειράς γεγονότων, αλλά ως προτσές, ως «γίγνεσθαι» που τελείται με τη συνειδητή δουλειά, ανθρώπων αποφασισμένων να πάρουν οπωσδήποτε μέρος στο «φτιάξιμο» της.
Εδώ εξαντλείται και η «προοδευτικότητα» των εξεγερμένων της ταινίας. Γιατί στην πραγματικότητα, δεν είναι παρά ένα μάζωμα από απελπισμένους και ακτιβίστες, μισορομαντικούς και μισονευρωτικούς που προσπαθούν να δώσουν λύση στα προσωπικά τους προβλήματα, παίζοντας τους επαναστάτες. Μ' άλλα λόγια, είναι γκοσίστες που συνεχίζουν να δρουν παρά το γεγονός πως ξέρουν ότι η δράση τους δεν είναι «ζέσταμα», αλλά «πάγωμα» του ιστορικού προτσές. (Από δω και ο αινιγματικός τίτλος.)
Όμως, μέσα απ' αυτή την κριτική του γκοσισμού —οι αναφορές ειδικά στον Μαρ-κούζε γίνονται εύκολα νοητές—, βγαίνουν μια σειρά ερωτήματα καθαρά επαναστατικά, και η ιδεολογική αξία της ταινίας συνίσταται στη διατύπωση αυτών των ερωτημάτων: πώς πρέπει να οργανωθεί μια μελλοντική επανάσταση στις ΗΠΑ; Ποιο ρόλο θα παίξουν οι μειονότητες; Τι είδους σχέσεις πρέπει να αναπτύξουν μεταξύ τους οι επαναστάτες; Τι σημαίνει να είσαι παράνομος και πώς επιδρά το γεγονός αυτό στον ψυχισμό σου και στην επαναστατική δουλειά σου; Τι σημαίνει «καινούργια ζωή» όσον αφορά τις ανθρώπινες σχέσεις μετά την επιτυχία της επανάστασης; Άνθρωποι με αστικές καταβολές, με αστική ηθική, με αστικοποιημένη ψυχοσύνθεση είναι δυνατόν να παίξουν σωστά τον επαναστατικό τους ρόλο; Ο Κράμερ αφήνει όλα τα ερωτήματα αναπάντητα και καλεί σε συζήτηση.

«Το Βήμα», 18-4-1978