Κείμενα, γράμματα, τραγούδια, εφημερίδες, φωτογραφίες, αλλά και μοναδικό αρχειακό υλικό από κινηματογραφικές καταγραφές του αμερικάνικου εργατικού κινήματος ανασυνθέτουν τη διαδρομή των μεταναστών εργατών στα μονοπάτια της «ταξισυνειδησίας», της ταξικής συνείδησης, στη γλώσσα των ελληνοαμερικανών. Προσωπικές αφηγήσεις και συνεντεύξεις μεταφέρουν την ατμόσφαιρα της Μεγάλης Ύφεσης του 1929, τη δράση των εργατικών ενώσεων, την παρουσία των μεταναστών στα χαρακώματα του Ισπανικού Εμφυλίου, τις πολιτικές διώξεις του Μακαρθισμού και τις απελάσεις των πρωταγωνιστών. Η άγνωστη ιστορία του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού διαπλέκεται με τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στις Ηνωμένες Πολιτείες και αναδεικνύει την ιστορία των μεταναστών που έζησαν στον αντίποδα του «Αμερικανικού Ονείρου» της επιχειρηματικής επιτυχίας και του πολιτικού συντηρητισμού.
Η επιστημονική τεκμηρίωση του ντοκιμαντέρ στηρίχτηκε στις ερευνητικές δραστηριότητες του Κωστή Καρπόζηλου, ιστορικού στο Columbia University, ο οποίος έχει ασχοληθεί συστηματικά με ζητήματα μεταναστευτικού ριζοσπαστισμού και τους κοινωνικούς και πολιτικούς μετασχηματισμούς στα χρόνια της Ύφεσης. Η έμπειρη ματιά του σκηνοθέτη Κώστα Βάκκα και η δημιουργική ευρηματικότητα του μοντέρ Νώντα Σκαρπέλη, εξασφάλισαν έναν γοητευτικό ρυθμό κινηματογραφικής αφήγησης που κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον του θεατή. Παραγωγός του ντοκιμαντέρ είναι η μη κερδοσκοπική εταιρία ‘Αποστόλης Μπερδεμπές’, που βασικό σκοπό της έχει την μελέτη της ιστορίας των Ελλήνων της Αμερικής
Συνεντεύξεις
• Dan Georgakas - διευθυντής Ελληνοαμερικανικών Σπουδών στο Queens
College, City University of New York και συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο:
“My Detroit, Growing Up Greek and American in Motor City”.
• Michael Kalafata - συγγραφέας, γιός του Νικήτα Καλαφατά, στελέχους
της ελληνοαμερικανικής αριστεράς και εργατικών συνδικάτων. Τελευταίο
του βιβλίο: “The Bellstone: The Greek Sponge Divers of the Aegean, One
American’s Journey Home”
• Κωστής Καρπόζηλος - ιστορικός, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Columbia
• University. Το ντοκιμαντέρ βασίστηκε πάνω στη διδακτορική του διατριβή ,
“Ελληνοαμερικανοί εργάτες, κομμουνιστικό κίνημα και συνδικάτα (1900-1950).
Αναζητώντας τον εργατικό εξαμερικανισμό την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης”.
• Joanna Karvonides Nkosi - ιστορικός, ακτιβίστρια στις ΗΠΑ,
εγκατεστημένη από το 1990 στη Νότια Αφρική. Η έρευνά της εστιάζει στην
ιστορία των Ελλήνων γουνεργατών και γουνεργατριών στη Νέα Υόρκη.
• Κώστας Λέκκας - στέλεχος της ελληνοαμερικανικής αριστεράς, με
σημαντική παρουσία στους φορείς της ελληνοαμερικανικής παροικίας
της Νέας Υόρκης.
• Γιάννης Μπαχάρας - στέλεχος της ελληνοαμερικανικής αριστεράς
στα μεταπολεμικά χρόνια, απελάθηκε στην Πολωνία την περίοδο του
Μακαρθισμού.
• Βάσω Μπερδεμπέ - στέλεχος του ελληνικού φοιτητικού κινήματος
της Νέας
Υόρκης στην περίοδο της μεταπολίτευσης.
• Nick Pappas - Ελληνοαμερικανός συνδικαλιστής, εθελοντής
στην Ταξιαρχία Αβράαμ Λίνκολν στον Ισπανικό Εμφύλιο.
• Eric Poulos - δικηγόρος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, συνδικαλιστής,
ακτιβιστής και μέλος του Δ.Σ. του Brecht /Marxist Center στο Manhattan.
Γιος του John Poulos, συνδικαλιστή και ηγετικού στελέχους του
Αμερικανικού Τροτσκιστικού κινήματος, ανιψιός του δημοσιογράφου
Constantine Poulos ανταποκριτή του αμερικανικού τύπου την περίοδο
Των Δεκεμβριανών στην Ελλάδα.
• Kώστας Στεργίου - στέλεχος της ελληνοαμερικανικής αριστεράς
στα μεταπολεμικά χρόνια, ιδρυτής της οργάνωσης “Δημοκρατία”
με σημαντικήδράση στα χρόνια της δικτατορίας.
Πώς γεννήθηκε η Ταξισυνειδησία
Η μη κερδοσκοπική εταιρεία Αποστόλης Μπερδεμπές, παραγωγός του ντοκιμαντερ Ταξισυνειδησία – η άγνωστη ιστορία του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού, δημιουργήθηκε από μία ομάδα ελλήνων που έζησαν για πολλά χρόνια στην Αμερική. Η εταιρεία δημιουργήθηκε στη μνήμη του Αποστόλη Μπερδεμπέ, αγνού και άξιου αγωνιστή που έκανε αισθητή την παρουσία του στην ομογένεια της Νέας Υόρκης στα χρόνια της χούντας και χάθηκε πρόωρα στις 18 Σεπτέμβρη 1979, μία μέρα πριν κλείσει τα τριανταένα χρόνια του.
Στην εκδήλωση που έγινε στα 30 χρόνια από την απώλεια του Αποστόλη, έπεσε η ιδέα για την πραγματοποίηση ενός ντοκιμαντέρ στη μνήμη του και έτσι μπήκε ο σπόρος για τη δημιουργία της εταιρείας μας και για την πραγματοποίηση ετούτου του ντοκιμαντέρ. Το όραμά μας έμεινε μετέωρο μέχρι που το 2011 συναντήσαμε τη διδακτορική διατριβή του ιστορικού Κωστή Καρπόζηλου, “Ελληνοαμερικανοί εργάτες, κομμουνιστικό κίνημα και συνδικάτα (1900-1950). Αναζητώντας τον εργατικό εξαμερικανισμό την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης”, που μας πρόσφερε αυτό που ζητούσαμε, τα γερά θεμέλια της επιστημονικής τεκμηρίωσης για μια ιστορία ξεχασμένη, σχεδόν θαμμένη στις στάχτες του Μακαρθισμού, θραύσματα της οποίας είχαν φτάσει και σε μας μέσα από αφηγήσεις ανθρώπων που δεν ζούσαν πια.
Δύο χρόνια αργότερα, με τη συμπαράσταση σεμνών ανθρώπων που μας βοήθησαν οικονομικά χωρίς ανταλλάγματα και τη δημιουργική δουλειά μιάς μικρής αλλά ακούραστης ομάδας συνεργατών κάτω από την καθοδήγηση του έμπειρου σκηνοθέτη μας Κώστα Βάκκα και του εξαίρετου ιστορικού μας και σεναριογράφου Κωστή Καρπόζηλου, η ολοκλήρωση της Ταξισυνειδησίας είναι μια πραγματικότητα που μας κάνει περήφανους και μας δίνει δυνάμεις για να συνεχίσουμε.
Στα άμεσα σχέδια της εταιρείας Αποστόλης Μπερδεμπές, είναι η πραγματοποίηση δύο ακόμα ντοκιμαντέρ, ένα αφιερωμένο στον Λούη Τίκα και τους Έλληνες της πρώτης μεταναστευτικής περιόδου 1900-1920, εστιάζοντας στην άγνωστη ιστορία των ελλήνων μεταλλωρύχων της ορεινής δυτικής Αμερικής (Κολοράντο, Γιούτα, Αριζόνα, κ.α.) και ένα αφιερωμένο στην περίοδο του αντιχουντικού αγώνα ώστε να διασωθεί και αυτό το κομμάτι της ιστορίας των προοδευτικών Ελλήνων της Αμερικής.
Ταξισυνειδησία
χρονολογιο 1880 - 1959
1880-1920: Ένας «θαυμαστός νέος κόσμος»
Η εποχή της μαζικής μετανάστευσης προς τις Ηνωμένες Πολιτείες από την νοτιοανατολική Ευρώπη τροποποιεί τη σύνθεση της εργατικής τάξης στις Ηνωμένες Πολιτείες, διαπλέκεται με την εκβιομηχάνιση και την αστικοποίηση, την ανάδυση των Ηνωμένων Πολιτειών στην ατμομηχανή του καπιταλιστικού κόσμου. Η εντατική υπερεκμετάλλευση των μεταναστών συμβαδίζει με την εμφάνιση οργανώσεων ριζοσπαστικού προσανατολισμού, την επαφή με τα μαχητικά συνδικάτα, τους Industrial Workers of the World και τη διατήρηση διαύλων επικοινωνίας με σοσιαλιστικές, αναρχικές και ριζοσπαστικές οργανώσεις του «παλιού κόσμου». Στα ορυχεία της Δύσης, στα έργα κατασκευής του σιδηροδρόμου χιλιάδες ανώνυμοι μετανάστες γνωρίζουν το «Αμερικανικό Όνειρο», πρωταγωνιστούν σε μαχητικά ξεσπάσματα διαμαρτυρίας, ανιχνεύουν τους όρους μίας νέας κουλτούρας «ενότητας» που υπερβαίνει τους εθνοτικούς διαχωρισμούς.
Οι οργανώσεις της αμερικανικής αριστεράς προσφέρουν ένα ερμηνευτικό πλαίσιο της μετάβασης από την αγροτική καθημερινότητα του “παλιού κόσμου” στις συνθήκες της μισθωτής εργασίας: το 1917 στο Cincinnati κυκλοφορεί η Οργάνωσις, η πρώτη ελληνόγλωσση εφημερίδα με σοσιαλιστικό προσανατολισμό. Την ίδια περίοδο πυκνώνουν οι μεταφράσεις σοσιαλιστικών έργων, ενώ η επιρροή του «παγκόσμιου 1917» ενισχύει τις ριζοσπαστικές τάσεις, τις εκδόσεις που προσβλέπουν στο παράδειγμα των μπολσεβίκων για την κοινωνική χειραφέτηση. Το 1917 στη Νέα Υόρκη εκδίδεται η Φωνή του Εργάτου? η Ελληνική Σοσιαλιστική Ένωση προοπτικά θα συμπορευτεί με την αριστερή τάση του Σοσιαλιστικού Κόμματος και θα συμμετάσχει στις οργανώσεις κομμουνιστικού προσανατολισμού. Η Φωνή του Εργάτου (1917-1923) εγκαινιάζει μία μακρά παράδοση ελληνόγλωσσων εκδόσεων του αμερικανικού κομμουνιστικού κινήματος, η οποία τερματίστηκε στα χρόνια του Μακαρθισμού. Το 1923 θα μετονομαστεί σε Εμπρός, ενώ από το 1940 μετονομάστηκε σε Ελληνοαμερικανικόν Βήμα, η έκδοση του οποίου σταμάτησε οριστικά το 1959.
1921-1929: Εργατικός Εξαμερικανισμός και Μόρφωση
Το τέλος της εποχής της μετανάστευσης (1921 και 1924) εγκαινιάζει μία περίοδο μετασχηματισμών της μεταναστευτικής παρουσίας. Το ερώτημα του εξαμερικανισμού στις τάξεις των ριζοσπαστικών οργανώσεων μεταφράζεται σε «εργατικό» και «προλεταριακό» εξαμερικανισμό που αποσκοπεί στην ομογενοποίηση της εργατικής τάξης μέσα από την μόρφωση και ριζοσπαστικοποίησή της. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ηνωμένων Πολιτειών προκρίνει τον εξαμερικανισμό των μεταναστευτικών οργανώσεων, που έως τότε λειτουργούσαν ως «ομοσπονδίες» και από το 1925 μετονομάζονται σε «γλωσσικά γραφεία». Πληθαίνουν οι μεταφρασμένες εκλαϊκευτικές εκδόσεις, ενώ εμφανίζονται οι Ελληνικοί Εργατικοί Εκπαιδευτικοί Σύνδεσμοι, με πιο διάσημο τον «Σπάρτακο» της Νέας Υόρκης. Οι εργατικές λέσχες αποτελούν σημείο συνάντησης των μικρών πολιτικοποιημένων κύκλων με ευρύτερες τάσεις των μεταναστευτικών κοινοτήτων. Το 1925 μία πολύμηνη απεργία στα «ελληνικά» εργαστήρια κατεργασίας γούνας στη Νέα Υόρκη οδηγεί στην ίδρυση του “Greek Fur Workers Local 70” και τις αντίστοιχης ελληνικής εργοδοτικής ένωσης- οι διακυμάνσεις στη σχέση τους, η δυναμική παρουσία της αριστεράς στον κλάδο και τα συχνά επεισόδια μεταξύ εργοδοτικών και ριζοσπαστών συνδικαλιστών συνθέτουν μία μακρά παράδοση στα γουναράδικα που τερματίστηκε στη δεκαετία του 1950. Η ιδέα της «εργατικής μόρφωσης» αναπαράγει τον διακριτό κόσμο του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού, ενώ στα τέλη της δεκαετίας εμπλουτίζουν το τοπίο οι μαχητικές οργανώσεις της Αριστερής Αντιπολίτευσης .
1929-1940: «Η κρίση ήταν σαν αυτήν την αρθρίτιδα που έχω»
Η δεκαετία της Μεγάλης Ύφεσης σφραγίζεται από τους ριζικούς μετασχηματισμούς, την κοινωνική και πολιτική πόλωση της αμερικανικής κοινωνίας, τη δυναμική των ιδεών της «οργάνωσης» και της «ενότητας», την επιρροή των αντιφασιστικών πολιτικών και την αναζήτηση ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου. Οι κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης, ο διαβρωτικός τους χαρακτήρας και η ανάδυση νέων αναζητήσεων συμβάδισαν με την εμφάνιση νέων μορφών οργάνωσης, όπως οι επιτροπές των ανέργων και οι διαδηλώσεις στα αστικά κέντρα. Το 1930 στη Νέα Υόρκη ο ελληνοαμερικανός εργάτης Στηβ Κατόβης δολοφονήθηκε από έναν αστυνομικό, ένα επεισόδιο που υπογραμμίζει την ένταση του κοινωνικού ζητήματος στις συνθήκες της πόλωσης. Από το 1933 το ανορθωτικό πρόγραμμα του New Deal απελευθερώνει την συσσωρευμένη ένταση στους χώρους εργασίας: αυθόρμητες απεργίες, καταλήψεις εργοστασίων, βίαιες συμπλοκές και ενίσχυση των νέων βιομηχανικών συνδικάτων. Η γενική απεργία του 1934 στο San Francisco αποτυπώνει την αυτοπεποίθηση του κόσμου της μισθωτής εργασίας, αλλά και την κοινωνική πόλωση που οδηγεί στη δολοφονία δύο εργατών, εκ των οποίων ο ένας είναι ο Νίκος Κουντουράκης. Η καθημερινότητα στις εργατικές κοινότητες αλλάζει: το σύνθημα “Vote Labor!” και η «οργάνωση» των επιμέρους κλάδων μαρτυρούν την ανάδυση της οργανωμένης εργασίας σε πολιτική δύναμη, ενώ ένας νέος εργατικός πολιτισμός αντανακλά με την εμφάνιση των «ξεχασμένων ανθρώπων» στο κοινωνικό προσκήνιο. Μία νέα γενιά μαχητικών συνδικαλιστών πρωτοστατεί στις εκστρατείες για το συνδικαλισμό των εργατών στη βαριά βιομηχανία -στα “ατσαλάδικα”-, στα γουναράδικα, στις μικρές και μεγάλες επισιτιστικές επιχειρήσεις.
Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος συμβαδίζει με την ισχυροποίηση των ριζοσπαστικών οργανώσεων- η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου επισφραγίζει την ανάδυση ενός ισχυρού προοδευτικού κινήματος το οποίο εκφράζεται στην πολιτική, στον πολιτισμό, στην οργάνωση της καθημερινότητας και στην διεθνιστική αντιφασιστική προοπτική. Ο αντιφασισμός αναδεικνύεται σε σημείο συνάρθρωσης των εξελίξεων στον «νέο» και στον «παλιό» κόσμο: οι εκατοντάδες ελληνοαμερικανοί εθελοντές στις Διεθνείς Ταξιαρχίες στον Ισπανικό Εμφύλιο υπογραμμίζουν τη δυναμική των αντιφασιστικών ιδεών, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες η Ελληνική Δημοκρατική Ένωση συσπειρώνει προοδευτικούς, φιλελεύθερους και κομμουνιστές εναντίον της δικτατορίας Μεταξά, υπέρ των εργατικών συνδικάτων και της κοινωνικής και πολιτικής συμμαχίας στα αριστερά του New Deal.
1941-1959: Μεγάλες προσδοκίες και Διαψεύσεις
Η δυναμική των αντιφασιστικών ιδεών αποτυπώνεται στην ανάπτυξη των οργανώσεων για τη διευθέτηση του μεταπολεμικού κόσμου, το έντονο ενδιαφέρον για τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στην Ευρώπη, την ιδέα της συμπόρευσης του προγράμματος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου με τις ριζοσπαστική πτέρυγα του New Deal. Οι οργανώσεις αρωγής προς τον ελληνικό λαό, η έκδοση ενημερωτικού υλικού, και η μετάφραση κειμένων για το ρόλο του Ε.Α.Μ., η παρουσία ελληνοαμερικανών στις αποστολές στην κατεχόμενη Ελλάδα και η δράση των ναυτεργατικών οργανώσεων, καθώς η Ο.Ε.Ν.Ο. έδρευε στη Νέα Υόρκη, διαπλέκονται γύρω από την ιδέα της παγκόσμιας συνεργασίας Ηνωμένων Πολιτειών και Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και την προσδοκία της «επόμενης μέρας». Το 1942 το American Labor Party συγκεντρώνει 400.000 ψήφους με υποψήφιο κυβερνήτη τον ελληνοαμερικανό Dean Alfange, ενώ την ίδια περίοδο ο Εθνικός Κήρυξ του Βάσου Βλαβιανού χαιρετίζει την ανάπτυξη του ΕΑΜικού κινήματος.
Η δυναμική αυτή δοκιμάζεται από την πραγματικότητα της μεταπολεμικής μετάβασης. Οι ταυτόχρονες εξελίξεις στην Ελλάδα και στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 1944 έως το 1949 θέτουν υπό αίρεση τις κοινωνικές προϋποθέσεις του αντιφασιστικού μετώπου. Ο Μακαρθισμός, οι απελάσεις, οι ταλαντεύσεις των ανθρώπων μπροστά στην επιτροπή διερεύνησης των αντι-αμερικανικών ενεργειών συνθέτουν μία πολιτική ατμόσφαιρα, η οποία επικοινωνούσε με το κυρίαρχο κλίμα στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Οι προσωπικές ιστορίες υπογραμμίζουν την εμπέδωση του κοινωνικού και πολιτικού κομφορμισμού, της ανασύστασης του «Αμερικανικού Ονείρου» και τη διαμόρφωση του στερεοτύπου για τους «συντηρητικούς» και «επιτυχημένους» ελληνοαμερικανούς σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η περιθωριοποίηση και η διάλυση των παραδόσεων του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού αντανακλά ευρύτερους κοινωνικούς μετασχηματισμούς που σχετίζονται με τη δυναμική του μεταπολεμικού Αμερικανισμού και την ενσωμάτωση των «ξεχασμένων ανθρώπων» της δεκαετίας του 1930.
Τραγούδια που ακούγονται στην ταινία
• “Which Side Are You On”
Florence Reece / Almanac Singers / Natalie Merchant / Dropkick Murphys
• “In the Good Old Picket Line”
union song
• “Louis Tikas”
Frank Manning
• “Here's to you, Nicola and Bart”
Ennio Morricone, Joan Baez
• “Με τις τσέπες αδειανές”
Γιώργος Κατσαρός-Θεολογίτης
• “There is power in the Union”
Joe Hill, Utah Phillips
Συνέντευξη του Κωστή Καρπόζηλου
στον Άκη Παλαιολόγο, περιοδικό εκτός γραμμής 14/3/2013
Ε. Γ.: Ποιο είναι το θέμα και οι βασικοί συντελεστές του ντοκιμαντέρ;
Κ. Κ.: To ντοκιμαντέρ αναδεικνύει τις πολιτικές και κοινωνικές διεργασίες στις ελληνοαμερικανικές κοινότητες, ξεκινώντας από τις σοσιαλιστικές οργανώσεις των αρχών του 20ού αιώνα και κλείνοντας στα χρόνια του Μακαρθισμού, τα οποία σήμαναν την παρακμή της μακράς παράδοσης του μεταναστευτικού πολιτικού και κοινωνικού ριζοσπαστισμού. Πρόκειται για μια φιλόδοξη παραγωγή που στηρίζεται σε πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό από την ιστορία της αμερικανικής Αριστεράς και του εργατικού κινήματος, ενώ σημαντικό μέρος της έρευνας σχετίζεται με την ενασχόλησή μου με τα ζητήματα αυτά στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης. Σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ είναι ο Κώστας Βάκκας, ένας άνθρωπος της Αριστεράς με παρουσία σε πολιτικοποιημένες κινηματογραφικές καταγραφές ιστορικών γεγονότων. Η Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία «Αποστόλης Μπερδεμπές» εξασφάλισε τη χρηματοδότηση του όλου εγχειρήματος –η εταιρεία ιδρύθηκε από φίλους και φίλες του αγωνιστή του αντιδικτατορικού κινήματος στις ΗΠΑ, Αποστόλη Μπερδεμπέ, ο οποίος πέθανε πρώιμα το 1979. Οι άνθρωποι της εταιρείας είχαν γνωρίσει βετεράνους του κινήματος στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1970 και προσανατολίζονταν στη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ για τη διαδρομή της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς. Κατά συνέπεια, το ντοκιμαντέρ αυτό είναι προϊόν κοινών επιθυμιών, συλλογικής δουλειάς και ευτυχών συμπτώσεων.
Ε. Γ.: Το θέμα του ντοκιμαντέρ είναι σχετικά άγνωστο τόσο για την ελληνική ιστοριογραφία όσο και για την ελληνική Αριστερά. Ποια ήταν τα κίνητρα και ποιοι είναι οι στόχοι της όλης προσπάθειας;
Κ. Κ.: Σωστή παρατήρηση. Η ελληνοαμερικανική ιστοριογραφία έχει υπέρμετρα εστιάσει στις παραδειγματικές περιπτώσεις οικονομικής επιτυχίας των μεταναστών, ενώ συχνά ακόμη και ριζοσπαστικές προσεγγίσεις αδυνατούν να συνδέσουν τις μεταναστευτικές κοινότητες με την ευρύτερη κοινωνική, πολιτική και οικονομική πραγματικότητα των Ηνωμένων Πολιτειών, εμφανίζοντας έτσι τους μετανάστες σε μια ιδιόμορφη «ελληνική» γυάλα. Το ντοκιμαντέρ προτείνει μια εναλλακτική αφήγηση, καταδεικνύοντας τα πολλαπλά νήματα που συνδέουν τους εθνοτικούς προβληματισμούς με τις εκδοχές του πολιτικού και κοινωνικού ριζοσπαστισμού. Πρόκειται εντέλει για την ανάδειξη των ρωγμών, των εσωτερικών αντιθέσεων του ελληνοαμερικανικού κόσμου, αλλά και ταυτόχρονα για την επιστροφή στη συζήτηση του αμερικανικού εργατικού κινήματος γύρω από το ερώτημα της ενοποίησης της εργατικής τάξης, την «ταξισυνειδησία» που λέγαν και οι Ελληνοαμερικανοί, μέσα από την ενσωμάτωση της εθνοτικής διαφοράς. Αυτή η συζήτηση είναι άγνωστη στην ελληνική Αριστερά, η οποία ορισμένες φορές σχηματικά αναπαράγει στερεότυπες αναγνώσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, ενώ παραγνωρίζει τις ριζοσπαστικές παραδόσεις των μεταναστευτικών κοινοτήτων και την ίδια τη διαδρομή της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς.
Ε. Γ.: Σε μεγάλο βαθμό το ντοκιμαντέρ συνδέεται με τη διατριβή σου. Πόσο δύσκολη ήταν η μετάβαση από την επιστημονική έρευνα στο οπτικοακουστικό υλικό;
Κ. Κ.: Η διαδικασία αυτή υπήρξε απαιτητική, καθώς φέρνει νομίζω τον ερευνητή μπροστά στις εγγενείς αδυναμίες του και ειδικότερα στο αιτούμενο της συμπύκνωσης εκείνης που δεν θα οδηγήσει στην υπεραπλούστευση.
Για μένα υπήρξε μια πολύ χρήσιμη εμπειρία, που μου επιτρέπει σήμερα να αναθεωρήσω ριζικά τη διατριβή στην κατεύθυνση της έκδοσής της. Ταυτόχρονα όμως ο μετασχηματισμός ενός επιστημονικού ερωτήματος σε «σενάριο» αναδεικνύει ένα σημαντικό ζήτημα: Το αμερικανικό εργατικό και επαναστατικό κίνημα έχει επιδείξει μια αξιοσημείωτη φροντίδα στη διατήρηση της ιστορικής του διαδρομής, επιτρέποντας σε μας για, παράδειγμα, να χρησιμοποιήσουμε σήμερα καταπληκτικές σκηνές από τις πρωτομαγιάτικες διαδηλώσεις στη Νέα Υόρκη του 1937 ή πλάνα από εργατικές διεκδικήσεις του Μεσοπολέμου. Αυτές οι γενναιόδωρες αρχειακές διαθεσιμότητες υπογραμμίζουν τις υστερήσεις τού, φαινομενικά πιο προωθημένου, ελληνικού εργατικού κινήματος, το οποίο με αξιοσημείωτες εξαιρέσεις αδιαφορεί για την αυτοδύναμη και παραγωγική διάσωση των αρχειακών του καταλοίπων. Η αμερικανική λοιπόν τεχνογνωσία, τα αρχεία του Κομμουνιστικού Κόμματος των Ηνωμένων Πολιτειών, τα κάθε λογής «επίκαιρα», τα έντυπα της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς μάς επέτρεψαν να έχουμε ένα άρτιο αισθητικά αποτέλεσμα και να υπερβούμε την εγγενή κούραση της ιστορικής αφήγησης!
Ε. Γ.: Η ελληνοαμερικανική Αριστερά σε ποιο βαθμό εντάσσεται στις ευρύτερες διεργασίες και μεταβολές του εργατικού και αριστερού κινήματος των ΗΠΑ; Για παράδειγμα, πώς επηρέασε η εθνοτική διάσταση την πολιτική στράτευση και τις πρακτικές των Ελληνοαμερικανών εργατών;
Κ. Κ.: Θα το αντιστρέψω ελαφρά αυτό. Η αμερικανική Αριστερά του 20ού αιώνα υπήρξε σύμφυτη με την ανάπτυξη των μεταναστευτικών ριζοσπαστικών οργανώσεων• από τις γλωσσικές ομοσπονδίες του Σοσιαλιστικού και Κομμουνιστικού Κόμματος έως τις δεκάδες εκδόσεις στις γλώσσες των μεταναστευτικών κοινοτήτων, τις εργατικές λέσχες και τα εκδοτικά προγράμματα. Υπό την οπτική αυτή, η Φωνή του Εργάτου (1918-1923), το Εμπρός(1923-1939), το Ελληνοαμερικανικό Βήμα (1940-1955), οι Ελληνικοί Εργατικοί Εκπαιδευτικοί Σύνδεσμοι, το ελληνοαμερικανικό Εργατικό Βιβλιοπωλείο αποτελούν εκφάνσεις του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού και ταυτόχρονα οργανικές εκδηλώσεις της ανάπτυξης του σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού κινήματος στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο μεταναστευτικός ριζοσπαστισμός συνιστά ταυτόχρονα έναν δείκτη των μεταναστευτικών μετασχηματισμών: Στις αρχές του 20ού αιώνα οι σοσιαλιστικές ομαδοποιήσεις –και όχι προφανώς μόνο οι ελληνικές– συνδέονταν σε μεγάλο βαθμό με τις εξελίξεις στον «Παλιό Κόσμο». Από τη δεκαετία του 1920, όταν τελειώνει ο αιώνας της υπερατλαντικής μετανάστευσης, σταδιακά καταγράφεται μια μετατόπιση, καθώς λειτουργούν ως εθνικά τμήματα αμερικανικών πολιτικών κομμάτων. Στην ελληνική περίπτωση πρόκειται για μια παράδοση που ξεκινά από την έκδοση της εφημερίδας Οργάνωσις στο βιομηχανικό Σινσινάτι το 1916 ως όργανο των Ελλήνων φίλων του Socialist Labor Party και εξελίσσεται στη συνέχεια στο «ελληνικό γραφείο του ΚΚΗΠΑ» και των μετωπικών οργανώσεων γύρω από αυτό, όπως οι Ελληνικοί Εργατικοί Εκπαιδευτικοί Σύνδεσμοι.
Η εθνοτική διάσταση είναι προφανώς παρούσα στη διαδρομή αυτή. Το ζητούμενο είναι η ανίχνευση των προβληματισμών της αμερικανικής Αριστεράς γύρω από το πώς η εθνοτική διάσταση δεν θα λειτουργούσε ανασταλτικά στην πολιτική και κοινωνική ριζοσπαστικοποίηση, στην ενότητα των εργατών στους χώρους εργασίας. Από τις αμήχανες προσπάθειες του «προλεταριακού εξαμερικανισμού» της δεκαετίας του 1920, όπου στην ουσία επιχειρήθηκε η παραγνώριση της εθνοτικής διαφοράς, έως τις πιο παραγωγικές –αν και όχι πιο ριζοσπαστικές– της περιόδου του Λαϊκού Μετώπου, όπου η εθνοτική διαφορά εξυμνήθηκε ως στοιχείο δημοκρατικών παραδόσεων κ.λπ., καταγράφονται ποικίλες εκδοχές αυτής της διερεύνησης. Ταυτόχρονα όμως το καθοριστικό δεν είναι οι όποιες επεξεργασίες των επιτελείων, αλλά οι πολλαπλοί τρόποι με τους οποίους η εθνοτική διάσταση παράγει διαφορετικές κατά περίπτωση εκδοχές κοινωνικού ανταγωνισμού: από τις εσωτερικές συγκρούσεις στις τάξεις των κοινοτήτων –ενάντια για παράδειγμα στους «μπόσηδες»– και τους ενδοεργατικούς εμφυλίους έως τις νέες μορφές ενότητας και οργάνωσης, που αποκτούν ιδιαίτερη δυναμική τη δεκαετία του 1930 και στηρίζονται στην βιομηχανική οργάνωση όλων των μισθωτών ανεξαρτήτως εθνότητας, φυλής και ειδικότητας – τα συνδικάτα της Congress of Industrial Organizations.
Ε. Γ.: Πού αναπτύχθηκε η βασική επιρροή και οι σημαντικότερες δραστηριότητες της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς; Επίσης, κατά πόσο οι Ελληνοαμερικανοί ριζοσπάστες επηρεάζονταν και τροφοδοτούνταν από τις εξελίξεις στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό;
Κ. Κ.: Τα αστικά κέντρα, οι βιομηχανικές κωμοπόλεις και οι πολυεθνοτικές μητροπόλεις υπήρξαν τα κύρια κέντρα ανάπτυξης των δραστηριοτήτων της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς. Το δίκτυο των Ελληνικών Εργατικών Εκπαιδευτικών Συνδέσμων από τη Νέα Υόρκη έως το Σαν Φρανσίσκο και από το Σικάγο έως τα βιομηχανικά κέντρα του Πίτσμπουργκ συνιστά μια αξιόπιστη ένδειξη αυτής της δυναμικής. Ταυτόχρονα, οι τόποι του μεταναστευτικού ριζοσπαστισμού διαπλέκονται με την ανάπτυξη των εργατικών διεκδικήσεων: Στη δεκαετία του 1930, στις μικρές βιομηχανικές πόλεις του εργοδοτικού φεουδαλισμού, οι βίαιοι και μαχητικοί εργατικοί αγώνες ανατροφοδότησαν την οργανωτική ανάπτυξη της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς. Τέλος, τα βιομηχανικά συνδικάτα, οι νέες μορφές οργάνωσης στους κλάδους του επισιτισμού και κυρίως το «κόκκινο» συνδικάτο των εργατών στην κατεργασία γούνας, το περίφημο Ελληνικό Λόκαλ 70, αποτέλεσαν προπύργια της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς. Άλλωστε δεν θα πρέπει να φανταστούμε τις οργανώσεις της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς ως προϊόντα εγκεφαλικών συλλήψεων πέραν της εργατικής καθημερινότητας – το αντίθετο. Ο μεταναστευτικός ριζοσπαστισμός αναπαράγονταν κοινωνικά μέσα στην ίδια την εργατική καθημερινότητα. Το πρώτο φύλλο της Φωνής του Εργάτου διακήρυσσε ότι «είναι η εφημερίς των εργατών γιατί εργάται την βγάζουν, εργάται την γράφουν, εργάται την διαβάζουν, με χρήματα εργατών συντηρείται (…) Σε κανένα δεν θα υποταχθή, καμμίαν υποχρέωση δεν θα χρωστά σε κανένα, ούτε ηθική, ούτε υλική, εκτός μόνο σε κείνους στους οποίους ανήκει ολοκληρωτικά? στο ελληνικό προλεταριάτο της Αμερικής. Η Φωνή του Εργάτου είναι με λίγα λόγια εφημερίς των εργατών, που αποτείνεται προς τους εργάτας για τα συμφέροντα των εργατών».
Η εργατική αυτή διάσταση διαπλέκεται με την προτεραιότητα της «μορφωτικής εργασίας» στις προσπάθειες των Ελληνοαμερικανών ριζοσπαστών να αφυπνίσουν την «ταξισυνειδησία» των ομοεθνών τους. Οι μεταφράσεις, μεταξύ αυτών η πρώτη ελληνική μετάφραση του έργου του Λένιν Κράτος και Επανάστασις, το εργατικό θέατρο, η ανάπτυξη ενός διακριτού εργατικού πολιτισμού συνιστούν εκφράσεις αυτών των δραστηριοτήτων. Ταυτόχρονα, η ελληνοαμερικανική Αριστερά, ιδίως στις δεκαετίες του Λαϊκού Μετώπου, λειτουργούσε ως σημείο συνάντησης ευρύτερων προοδευτικών και ριζοσπαστικών τάσεων γύρω από τις ελληνικές εξελίξεις: τη δικτατορία του Μεταξά, αλλά και την τριπλή Κατοχή. Οι επιτροπές στήριξης του ΕΑΜ, η εγκατάσταση στη Νέα Υόρκη της Ομοσπονδίας των Ελληνικών Ναυτεργατικών Οργανώσεων (ΟΕΝΟ), το παράνομο δίκτυο του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος που συνέδεε την Αθήνα με το Παρίσι, τη Νέα Υόρκη, το Λονδίνο και τη Μόσχα αποτελούν ενδιαφέρουσες εκδοχές του τρόπου με τον οποίο οι «ελληνικές» ή ευρωπαϊκές εξελίξεις διαπλέκονταν με τις ιεραρχήσεις των ελληνοαμερικανών κομμουνιστών. Εδώ θα πρέπει να είναι σαφές ότι δεν έχουμε να κάνουμε με υπερατλαντικές αποκρίσεις σε ένα «ευρωπαϊκό πρόβλημα», αλλά αποκρίσεις στην διεθνοποίηση της σύγκρουσης μεταξύ φασισμού και αντι-φασισμού. Οι περίπου 200 Ελληνοαμερικανοί εθελοντές στον Ισπανικό Εμφύλιο πόλεμο υπογραμμίζουν τις πολλαπλές συνδέσεις του αντιφασιστικού μετώπου: ενάντια στον Φράνκο στην Ισπανία, ενάντια στον Μεταξά στην Ελλάδα, ενάντια στον Φορντ –«ο φορντισμός είναι φασισμός» ήταν ένα δημοφιλές σύνθημα της εποχής– στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ε. Γ.: Με μια πρόχειρη περιοδολόγηση, πού τοποθετείται η ακμή και η υποχώρηση της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς;
Κ. Κ.: Η ακμή της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς εντοπίζεται στα χρόνια του Λαϊκού Μετώπου – όπως ακριβώς αυτή η περίοδος συνιστά το απόγειο της δυναμικής του αμερικανικού κομμουνιστικού κινήματος. Η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου, που στην αμερικανική περίπτωση ισοδυναμούσε με την κριτική υποστήριξη του New Deal, παρείχε ασφαλώς το αναγκαίο πλαίσιο γι’ αυτή την εξέλιξη, αλλά θα ήταν απλουστευτικό να αναζητήσουμε εκεί αποκλειστικά το αίτιο. Νομίζω ότι μετά την κρίση του 1929 ο κοινωνικός αναπροσανατολισμός προς τις έννοιες της ενότητας και της οργάνωσης ως αναγκαίων αντίρροπων δυνάμεων προς την κοινωνική αποδιάρθρωση επέτρεψε στην αμερικανική Αριστερά να εμφανιστεί ως δυναμικός παράγοντας στη διαμόρφωση του εργατικού και προοδευτικού κινήματος. Η δυναμική αυτή, γύρω από τις ιδέες της ενότητας και της οργάνωσης, στα χρόνια του Πολέμου συμβάδισε με την ιδέα της πλατιάς αντιφασιστικής συνεργασίας και την προοπτική ενός μεταπολεμικού κόσμου όπου η ΕΣΣΔ και οι ΗΠΑ θα εγκαθίδρυαν μια νέα παγκόσμια τάξη η οποία θα αποζημίωνε τους λαούς και τις κοινωνίες για τα δεινά της καπιταλιστικής κρίσης και του πολέμου. Η προσδοκία αυτή, που οδήγησε το ΚΚΗΠΑ στην απόφαση της αυτοδιάλυσής του το 1943, επικοινωνούσε με την ακτινοβολία των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων της Ευρώπης: Είναι χαρακτηριστικό ότι στις επιτροπές στήριξης του ΕΑΜ στις ΗΠΑ συναντιούνταν αστοί πολιτικοί, διανοούμενοι, παράγοντες της ελληνοαμερικανικής ζωής, όπως ο εκδότης του Εθνικού Κήρυκα, Βάσος Βλαβιανός, συνδικαλιστές και φυσικά η ελληνοαμερικανική Αριστερά.
Η αναδίπλωση του εργατικού κινήματος, οι παράλληλες μεταπολεμικές εξελίξεις στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, ο Ελληνικός Εμφύλιος και ο νέος διπολικός κόσμος που διέψευσε τις λαϊκομετωπικές προσδοκίες καθόρισαν την κοινωνική και πολιτική περιθωριοποίηση της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς. Στην εξέλιξη αυτή μπορεί κανείς να διακρίνει τη σύμπτωση της καταστολής –στις μακαρθικές διώξεις τα ηγετικά στελέχη του κινήματος απελάθηκαν και ζήτησαν πολιτικό άσυλο στην Πολωνία– αλλά και της ενσωμάτωσης. Η νέα δυναμική του «Αμερικανικού Ονείρου», τροφοδοτημένη από την εκθετική ανάπτυξη του μεταπολεμικού καπιταλισμού, ενσωμάτωσε τον κοινωνικό ριζοσπαστισμό της δεκαετίας του 1930 μετατρέποντας τους «ξεχασμένους ανθρώπους» της προηγούμενης μέρας σε εκπροσώπους του μεταπολεμικού αμερικανισμού – είναι η εποχή των προαστίων, του καταναλωτισμού, της αποστολής εμβασμάτων στους χειμαζόμενους συγγενείς στην Ευρώπη.
Ε. Γ.: Το όλο εγχείρημα πραγματεύεται τον μεταναστευτικό ριζοσπαστισμό, δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στην περίοδο της Μεγάλης Ύφεσης. Ποια σημασία έχει η μελέτη του θέματος αυτού στη σημερινή εποχή, στο φόντο της οικονομικής κρίσης και της όξυνσης του μεταναστευτικού ζητήματος;
Κ. Κ.: Οι ιστορικές αναλογίες είναι της μοδός σήμερα και εγώ είμαι ιδιαίτερα επιφυλακτικός για τη χρησιμότητά τους. Αυτό που θα μπορούσε να είναι παραγωγικό για τις σημερινές αναζητήσεις μας είναι η έμφαση στην ενδεχομενικότητα της ιστορίας, δηλαδή η κατανόηση του απρόβλεπτου της εξέλιξής της σε περιόδους που το κοινωνικό ζήτημα βρίσκεται στο προσκήνιο, ανεξάρτητα από τις επιθυμίες ή τις φοβίες των ριζοσπαστών. Ταυτόχρονα, νομίζω ότι παρουσιάζει ενδιαφέρον η μεσοπολεμική –και κυρίως στα χρόνια της κρίσης– αναζήτηση μορφών οργάνωσης και δράσης που συχνά υπερέβαιναν παραδεδομένες πρακτικές και τρόπους σκέψης. Η δημιουργία των βιομηχανικών συνδικάτων, που ενσωμάτωνε φυσικά και παλιότερες αναζητήσεις, η ανάδυση των Επιτροπών Ανέργων, η κυκλοφορία των μεταναστευτικών εφημερίδων αντιστοιχούσαν σε κοινωνικές διεργασίες και προέκυπταν ως απαντήσεις στα πιεστικά προβλήματα της ίδιας της καθημερινότητας μη δίνοντας σημασία στις συμβουλές των κάθε λογής «γνωστικών». Αν και φοβάμαι ότι η υπόμνηση της μεταναστευτικής διαδρομής των Ελλήνων δεν μπορεί να συμβάλει στην αναστροφή του ρατσιστικού παροξυσμού, πιστεύω ότι η άγνωστη ιστορία του μεταναστευτικού ριζοσπαστισμού προσφέρεται για τον κλονισμό των δικών μας βεβαιοτήτων και ίσως μπορεί να χειραφετήσει τη φαντασία μας, γύρω από ερωτήματα αλλά και πρακτικές δράσεις για το πώς μπορούμε να υπερβούμε το αδιέξοδο που μας περιβάλλει.
Περιοδικό Εκτός Γραμμής, Τεύχος 32 / Μάρτιος 2013
